System Wspierania Zarządzania dla Biebrzańskiego Parku Narodowego

:: Założenia projektu ::

Nazwa projektu:

NATURA I CZŁOWIEK NAD BIEBRZĄ;

INTEGRACJA I ROZPOWSZECHNIANIE WIEDZY CELEM ZRÓWNOWAŻONEGO ZARZĄDZANIA ZASOBAMI ŚRODOWISKA

Wstęp

Bagna Biebrzańskie obejmują prawie 100 000 ha rozległych podmokłych łąk, gdzieniegdzie porośniętych brzozami, szuwarami i kępami wierzb oraz różnego typu lasami. Jest to największe i jedno z najlepiej zachowanych siedlisk bagiennych w Europie. Celem ochrony najcenniejszej części Doliny Biebrzy, w 1993 roku z pomocą finansową rządu Holandii i WWF Światowego Funduszu Na Rzecz Przyrody został tu utworzony park narodowy. Dzięki swym unikalnym cechom: meandrom, starorzeczom i wiosennym wylewom, Biebrza jest "żyjącą rzeką". Rzeka zachowuje naturalny charakter na całej swej długości, czemu zawdzięcza bogaty świat flory i fauny. Dlatego też Biebrzański Park Narodowy został wpisany na listę Międzynarodowej Konwencji RAMSAR jako jeden z najważniejszych obszarów bagiennych na świecie. Obszar parku został też uznany za unikatową w skali europejskiej ostoję ptaków (IBA). Zgodnie z Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową UE, Dolina Biebrzy została zgłoszona przez Polskę do Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. Wiele gatunków żyjących na Bagnach Biebrzańskich jest także chronionych postanowieniami Konwencji Berneńskiej. Biebrzański Park Narodowy kandyduje do europejskiej sieci najlepiej zarządzanych parków narodowych o szczególnej wartości przyrodniczej (PAN Parks).

Biebrzański Park Narodowy zajmuje powierzchnię prawie 60 000 ha, co czyni go największym parkiem narodowym w Polsce. Dla 180 z około 270 zaobserwowanych tu gatunków ptaków Bagna Biebrzańskie stanowią tereny lęgowe. Gatunki takie jak orlik grubodzioby, rybitwa białoskrzydła, dubelt czy wodniczka, które wyginęły bądź występują bardzo rzadko w innych częściach Europy, stanowią dużą atrakcję dla gości Biebrzańskiego Parku Narodowego. Dla wodniczki, zagrożonej wyginięciem z powodu osuszania terenów podmokłych, Biebrzański Park Narodowy stanowi najważniejszą chronioną ostoję na świecie (2000 par lęgowych) Spośród 48 gatunków ssaków zamieszkujących Biebrzański Park Narodowy, na szczególną uwagę zasługuje około 500 łosi (park jest największą ostoją tego imponującego zwierzęcia w Polsce), 4 watahy wilków, liczne bobry i wydry. Występuje tu 17 gatunków gadów i płazów, wśród nich kumak nizinny, zagrożony wyginięciem w innych rejonach Europy. Więcej informacji znajduje się na stronie www.biebrza.org.pl

Równowaga relacji między człowiekiem a przyrodą

Tereny Bagien Biebrzańskich zawdzięczają swą sławę rozległym mokradłom. Ten bogaty ekosystem był przez wieki kształtowany ekstensywną gospodarką rolną - wypasem bydła i koni na obszarach zalewowych i koszeniem łąk na siano i ściółkę na obszarach torfowisk. Na żywy inwentarz składało się głównie bydło mleczne. Stada były wypasane w dolinie w ciągu dnia. Dwie wspomniane praktyki rolne chroniły te otwarte łąki przed ekspansją zakrzaczeń. Otwarte podmokłe łąki Biebrzy są unikalne na skalę europejską z powodu dużej różnorodności biologicznej, w szczególności jako tereny lęgowe ptaków wodno-błotnych.

Choć rzeka Biebrza i otaczające ją mokradła są uważane za jeden z najlepiej zachowanych obszarów naturalnych w Europie (i w związku z tym stanowią punkt odniesienia dla planów renaturyzacji w Europie Zachodniej), wciąż jeszcze uporać się trzeba z poważnymi problemami z zakresu gospodarki wodnej i gospodarki terenami podmokłymi.

Budowa dwóch dużych kanałów odwadniających w zeszłym stuleciu spowodowała pogorszenie hydrologii środkowego odcinka rzeki. Dobrą wiadomością jest natomiast, że proces ten może zostać powstrzymany: według studium wykonalności, sfinansowanego przez WWF, możliwa jest renaturyzacja rzek Ełk i Jerzgnia. Jednak projekty renaturyzacji na tak dużą skalę, mające znaczny wpływ na gospodarkę wodną, wymagają współpracy pomiędzy zaangażowanymi stronami. W chwili obecnej prace nad Biebrzą prowadzone są w sposób sektorowy, ściśle związany z terenami i granicami np. granicą miedzy Parkiem Narodowym a obszarami zewnętrznymi, granicami gmin itd., przy braku zrozumienia czy zainteresowania tym, co dzieje się po drugiej stronie "granicy". Potrzeba większego zrozumienia Ramowej Dyrektywy Wodnej UE i stworzenie Grupy Roboczej ds. Gospodarowania Zasobami Zlewni Biebrzy ma wielkie znaczenie dla gospodarki wodnej jak i kwestii ochrony środowiska w przyszłości.

Jak wspomniano, otwarte tereny podmokłe Bagien Biebrzańskich zostały ukształtowane poprzez ekstensywne koszenie i wypas praktykowane w przeszłości. Jednakże w ostatnich dekadach działalność rolnicza w Dolinie Biebrzy drastycznie osłabła. Na przestrzeni ubiegłych dziesięcioleci powierzchnia porośnięta przez drzewa i krzewy znacznie wzrosła i obecnie przekracza 20 000 ha. Otwarte przestrzenie i niska roślinność są kluczowymi warunkami lęgu ptaków brodzących i wędrownych. Gatunki takie jak batalion, czajka czy rycyk znikły wskutek ekspansji wysokich turzyc. Od czasu ekspansji zakrzaczeń bekas, derkacz i wodniczka występują znacznie rzadziej. Władze Biebrzańskiego Parku Narodowego i organizacje zajmujące się ochroną przyrody stają zatem wobec wyzwania: jak zahamować i odwrócić sukcesję roślin przynajmniej na części torfowisk. Wspieranie i promowanie koszenia i wypasu stały się kwestiami priorytetowymi w rejonie Biebrzy.

Fragmentaryczna wiedza i niedostateczna komunikacja

Mimo iż wiele informacji o ważnych aspektach ochrony środowiska w rejonie Biebrzy jest dostępnych w Polsce i Holandii, wiedza ta jest rozproszona pośród organizacji rządowych i pozarządowych, instytutów badawczych i uniwersytetów. Komunikacja między parkiem a lokalnymi przedstawicielami rolnictwa, turystyki oraz mieszkańcami jest niewystarczająca. Utrudnia to uzyskanie poparcia opinii publicznej dla celów parku i uświadomienie rolnikom, jakie są konsekwencje ich działalności dla różnorodności biologicznej i środowiska. Obecny projekt ma na celu konsolidację wiedzy o parku i poprawienie komunikacji dotyczącej różnych koncepcji zagospodarowania tych obszarów.

:: System Wspierania Zarządzania (MSS - Management Support System) ::

Projekt ten łączy wiedzę obu stron (Polski i Holandii) i ich praktyczne doświadczenia. Pozwoli to rozwinąć System Wspierania Zarządzania oraz utworzyć sieć złożoną z naukowców, specjalistów ds. ochrony środowiska oraz lokalnych zainteresowanych stron. Umożliwi to skuteczniejszą komunikację i synchronizację ochrony środowiska, rolnictwa i turystyki w planowaniu zagospodarowania gruntów w obecnym kontekście społeczno-ekonomicznym. Stosowane podejście jest integralne (łączy różne sektory i dyscypliny) i koncentruje się na Bagnach Biebrzańskich - nieskażonym terenie o wielkiej różnorodności biologicznej.

MSS powinien umożliwić BPN wczesną ocenę konsekwencji zmian w reżimie wodnym rzeki, metodach ochrony środowiska i użytkowaniu gruntów dla środowiska. Dlatego system powinien być elastyczny i ułatwiać procesy decyzyjne. Powinien umożliwiać użytkownikom oszacowanie efektów różnych strategii i ich optymalizację pod względem określonych celów.

MSS jest elastycznym narzędziem, w którym modele są połączone w środowisku GIS. MSS będzie zawierał m.in. moduł hydrologiczny i ekologiczny, złożony z danych geograficznych i modeli.

Planowany System Wspierania Zarządzania (MSS) jest w rzeczywistości komputerowo wspomaganą integracją tych źródeł. MSS umożliwi władzom Biebrzańskiego Parku Narodowego ocenę efektów przestrzennych ochrony środowiska, zmian w użytkowaniu gruntów i kontroli wód dla rozwoju ekosystemów i różnorodności biologicznej. W skład MSS wejdą dane przestrzenne (GIS) całej zlewni Biebrzy i terenów położonych w jej bezpośrednim sąsiedztwie oraz modele (rezultaty) poszczególnych strategii, które będzie można wykorzystać w celu budowania świadomości ekologicznej władz lokalnych i regionalnych, jednostek administracyjnych zarządzania zasobami wodnymi, rolników, właścicieli gruntów oraz organizacji pozarządowych.

Określone zostaną aktualne tendencje dla tych strategii, dotyczące zmian w użytkowaniu gruntów i gospodarowaniu pastwiskami łąkowymi w dolinie, jak również udział różnych form sukcesji roślinnej związanych z tymi tendencjami. Moduły przyczynowo-skutkowe będą połączone z analizami strategii wcielanych w życie w BPN.

MSS może być wykorzystany do stworzenia skutecznych programów monitorujących, które umożliwią ustalenie wpływu sposobów gospodarowania na rozwój ekosystemu w odniesieniu do stanu docelowego. Efekty takich programów monitorujących mogą w przyszłości przyczynić się do udoskonalenia MSS (po zakończeniu projektu). MSS będzie programem dynamicznym, uzupełnianym w miarę potrzeb o nowe dane i informacje.